De vier Brahmavihara’s – de vier levensvrienden

Achtergrondtekst bij het verdiepingsweekend juli 2021
(door: Femke Dekkers)

“Mensen worden vaak gedreven vanuit verlangens en afkeer. Wijze mensen leven vanuit wijsheid en liefde.”

Obstakels
Patanjali zei het al – vrij vertaald – in de Yogasutra’s: als je vrolijk, vriendelijk en onzelfzuchtig in je gedrag jegens anderen bent, nemen je (emotionele) obstakels af. Als je je emoties vasthoudt en je geest kritisch is ten aanzien van anderen, nemen je obstakels toe.
Als je ‘obtakels’ ervaart, zal je dus bereid moeten zijn om je gedrag en benadering ten opzichte van de uiterlijke wereld te veranderen.

Dit lijkt eenvoudig, maar vaak loopt het toch anders, door onze geconditioneerde (onbewuste) patronen. Voor je het in de gaten hebt, steekt jaloezie de kop op, of ben je aan het vergelijken en voel je jezelf meer of minder dan een ander. Op andere momenten voel je je aangevallen of heb je angst om niet te voldoen, niet goed genoeg te zijn. Zo zal ieder zijn of haar ‘obstakels’ op eigen wijze ervaren in zichzelf of in relatie met de omgeving.

De vier levensvrienden
In Boeddhistische geschriften geven de vier Brahmavihara’s handvatten om met ‘obstakels’ om te gaan. Dit zijn de vier ‘nobele verblijfsplaatsen’ ofwel vier ego-overstijgende gemoedstoestanden. Het zijn in wezen onze hartkwaliteiten; de kwaliteiten die ons leven verheffen en ons liefdevoller, nobeler en wijzer maken. Iedereen kan ze ontwikkelen. Ze geven de mogelijkheid op een wijze, niet zelfzuchtige manier om te gaan met onszelf en anderen. En ze helpen bij het vinden van innerlijke vrede en geluk. Je kunt ze ook als vier vrienden zien. Vrienden die je altijd vergezellen; échte levensvrienden.

Metta – vriendelijkheid
Karuna – mededogen
Mudita – medevreugde
Upekha – gelijkmoedigheid

Je ontwikkelt ze door bewustwording via yoga en meditatie. Opmerkzaamheid speelt hierbij een cruciale rol. Het opwekken – nooit geforceerd – en oefenen met deze vier levensvrienden kan er voor zorgen dat ze ook meer en meer aanwezig zijn in het dagelijks leven.

Laten we eens nader kennismaken met deze vrienden; wat is hun kracht en hoe manifesteren zij zich? En zijn er ook valkuilen?

Metta – liefdevolle vriendelijkheid, menslievendheid. Richt zich op het bevorderen van het welzijn van onszelf en anderen. Het laat boosheid en irritatie niet verder woekeren en uit zich als warme en zachtmoedige kracht. Valkuilen zijn sentimentaliteit en gehechtheid. De vriendelijke houding wordt dan gekleurd door overmatige betrokkenheid.

Karuna – mededogen, compassie. Dit is een diep bewustzijn van pijn en lijden bij onszelf en anderen, gekoppeld aan de wens deze te verzachten. Het ontstaat wanneer vriendelijkheid pijn en lijden ontmoet. Het manifesteert zich als warme, zorgzame aandacht, maatschappelijke betrokkenheid, belangenloze hulp. Er is een verschil tussen empathie en compassie. Empathie zien we vaak meer als invoelingsvermogen; de voelspriet die aanvoelt wanneer iemand lijdt. Compassie impliceert zorgzaam te zijn voor de ander, maar ook voor jezelf. Valkuil is medelijden (naar anderen of onszelf), bijvoorbeeld dat je in een slachtofferrol blijft hangen of een overmatig beroep op anderen doet om zich verantwoordelijk te voelen voor jouw problemen.

Mudita – medevreugde. Hier bedoelen we niet alleen een gevoel van blijdschap of vrolijkheid als er iets te vieren is. Mudita laat zich zien als vreugdevolle betuiging met de voorspoed van anderen, zowel materieel als immaterieel. Het is een heilzame tegenpool van jaloezie. Valkuilen zijn schijnheiligheid of overdreven vrolijkheid.

Upekha – gelijkmoedigheid, ruimhartigheid. Dit is een stabiel makende kracht. Ze zorgt ervoor dat we mensen en situaties met een relativerende wijsheid in de juiste proporties kunnen zien. Het heeft een karakter van belangeloosheid en begripvolle onpartijdigheid. Niet kil of afstandelijk, maar open en onbevangen, vrij van vooroordeel. Gelijkmoedigheid zorgt ervoor dat we gemakkelijker omgaan met de wisselvalligheden van het leven. Je kan het beschouwen als een medicijn tegen extreme passie of haat. Daarnaast brengt het innerlijk evenwicht bij gevoelens van overmatige betrokkenheid, trots en arrogantie. Een valkuil is onverschilligheid; dat heeft juist een afstompend karakter is meer afsluitend.

Metta, Karuna en Mudita zijn herkenbaar in hun betrokkenheid en Upekha gaat hieraan voorbij. Vooral in omstandigheden waar je verder niets meer kunt doen of wilt ondernemen, kan dit verruimend en bevrijdend werken.

Cultiveren van een heilzame gerichtheid
Wat in vroegere teksten de ‘nobele verblijfsplaatsen’ genoemd werden, kan je nu hier in het Westen misschien wel ‘positieve psychologie’ noemen. Het biedt immers handvatten of perspectieven om ons leven op een wijze manier te leven of invulling te geven. Vriendelijkheid kan waardevol zijn als iemand je boos benadert. Bij confrontatie met lijden, sluit compassie beter aan dan empathie. Medevreugde zorgt ervoor dat we mooie dingen in het leven en waardevolle kwaliteiten van onszelf en anderen kunnen waarderen. Gelijkmoedigheid kan rust geven bij onvermijdelijke tegenslagen of als iemand of een situatie je steeds dwars zit.

Het cultiveren gebeurt niet zomaar vanzelf. Het gebeurt door meditatie, het opzoeken van rust, ontspanning, yoga, stilzitten, en oefenen in opmerkzaamheid. Opmerkzaamheid is namelijk nodig om de valkuilen op te sporen, om eerlijk te zien wat er gaande is. Hoe gehecht ben ik eraan, is het echte betrokkenheid, heb ik andere belangen of bedoelingen? Is het gelijkmoedigheid of onverschilligheid? Zitten er nog oude emoties verborgen? Wat is werkelijk en wat niet?

Verdiepingsweekend
Tijdens het verdiepingsweekend heb je alle tijd en rust om de vier levensvrienden te ontmoeten, of weer wat beter te leren kennen. Er wordt ingegaan op de achtergronden van de Brahmavihara’s en natuurlijk zijn er hierbij aansluitende oefeningen uit het rijke meditatie en yoga veld.